Transcriptie aflevering 6

Dag iedereen en welkom bij de wonderlijke avonturen van Alexander, een podcast over het leven en de geschiedenis van koning Alexander III van Macedonië, in Portugal en zijn vele veroverde gebieden beter bekend als Alexandre, o Grande. Alvast mijn excuses aan alle Portugees sprekende luisteraars voor deze uitspraak.

Het is weer een hele tijd geleden en daar wens ik mij, in beperkte mate, voor te excuseren. Ik heb, in uiterst beperkte kring de geboorte van Jezus én die van 2021 gevierd, wat voor een zeker oponthoud heeft gezorgd in het creëren van deze afleveringen. Mijn eerste goede voornemen is dan ook om dit niet meer te laten gebeuren.

U mag al uw gal over deze gang van zaken spuwen aan het adres van info@alexanderdegrote.info oftwel alexandrosdegrote@gmail.com. Maar u kan dit evenzeer doen op de FB pagina de wonderlijke avonturen van Alexander, of op de website alexanderdegrote.info, waar ik ook wat kaartjes en zo zal posten, hoewel we grotendeels in hetzelfde gebied als de vorige aflevering blijven.

We zitten alweer aan aflevering 6 en dat betekent helaas dat we hierna afscheid moeten nemen van Perzië. Tot Alexander dit gebied binnenvalt natuurlijk.

Deze aflevering heeft dan ook als titel:

De speeltuin van Alexander, deel 4: van Xerxes tot Darius III, iedereen wacht op de komst van Iskander.

Wat gaan we in deze aflevering allemaal doen: we beginnen met de Tweede Grieks-Perzische oorlog, dan gaan we net als vorige keer in relatieve vogelvlucht over de koningschappen van Xerxes tot en met Darius III, met daartussenin heel wat Artaxerxessen. We sluiten af met een soort nabeschouwing. Een overpeinzing en analyse van het Perzische rijk.

Oké. Bent u klaar? Klaar voor halfnaakte mannen met overdreven buikspieren en een overmatig gezwollen heroïsch taalgebruik, gekoppeld aan een werkelijk 19^e eeuws beeld van de goede Grieken en de slechte Perzen? Want we zijn vorige keer geëindigd met de Eerste Grieks-Perzische Oorlog wat betekent dat er nog minstens een tweede volgt. En daar gaan we nu mee beginnen.

In 490 v Chr had Darius de Grote een klein pak slaag gekregen van de Grieken in Marathon. Vooraleer hij wraak had kunnen nemen, stierf hij echter 4 jaar later in 486. Toevallig of niet, had hij net zijn opvolger aangeduid. Een slimme zet, want de Koning der Koningen was niet bepaald het toonbeeld van monogamie. En dat is nog zacht uitgedrukt. Darius had minstens 7 echtgenotes en dan tellen we de tientallen concubines niet mee. Er waren dan ook tientallen troonpretendenten, allemaal met een sterkere of zwakkere claim op de troon. En dan tellen we nog niet de broers en neven mee. Iedereen met koninklijk bloed had een spatje recht op de troon van Perzië. Ja, de oudste zoon stond in pole position, maar dat stond zeker niet in steen gegrift. Primogenituur of het recht van de eerstgeborene was geen vaststaand gegeven.

Vergeet niet dat ook DArius geen zoon was van Cambysses of Bardya, maar hoogstens een verre neef en misschien afstamde van Cyrus, hoewel ook dat niet zeker was.

Als we het houden bij de officiële zonen van Darius, waren er twee die in het oog sprongen: Artobazanes, de oudste zoon en Xerxes, de eerste en oudste zoon die was geboren van zodra Darius koning was geworden. Geboren in het purper. Porphyrogenitus, zoals dat later zal heten. Vooral in het Oost-Romeinse rijk zal dit een eretitel zijn voor een keizer.

En dat was niet het enige wat Xerxes voorhad op de rest. Zijn moeder was Atossa, dochter van niemand minder dan Cyrus de Grote zelf. Het was dan ook een slimme zet van DArius om Xerxes aan te wijzen als troonopvolger om zo de band met de machtige voorganger te versterken. Ironisch genoeg zal uiteindelijk enkel Darius geen rechtstreekse afstammeling zijn van Cyrus, op zijn naamgenoot Darius III na.

Koning de Koningen Xerxes I, die toen uiteraard gewoon Xerxes werd genoemd, was geboren. En het begin van een nieuwe heerschappij ging zoals steeds gepaard met de nodige opstanden. Naast Bactrië waren dit de usual suspects Babylonië en vooral Egypte. Gebieden die niet toevallig een eigen geschiedenis en identiteit hadden. Ook Jeruzalem roerde zich, wat Xerxes heel wat slechte publiciteit in het bijbelboek Esther zal opleveren.

Alle revoluties werden met de nodige moeite onderdrukt en in Egypte stelde Xerxes zijn broer Aechemenis aan die ik hier enkel meegeef omwille van zijn mooie naam in ons verhaal.

En dan was het tijd voor Griekenland. Tijd voor wraak voor de nederlaag in Marathon, zoals Herodotes ons wou doen geloven. De waarheid was zoals steeds een stuk genuanceerder. Het was voor een nieuwe koning belangrijk om aan zijn onderdanen en dan vooral aan de toplaag, te tonen dat hij een kundig heerser was. En nergens beter om dit te tonen dan in een goeie ouderwetse oorlog. Op dat vlak zijn de tijden niet echt veranderd. Als die oorlog dan ook nog eens gebiedsuitbreiding opleverde, waren dat dubbele punten. Maar dat was geen absolute vereiste.

Xerxes had geleerd uit de fouten van zijn vader. Hij liet een kanaal graven door de rechtervinger van Chalkidiki. Dat is het drievingerige uitsteeksel in het noorden van Griekenland. Dit lag in Thracisch gebied en was dus in Perzische handen. Net als Macedonië trouwens. Dit kanaal was nodig omdat Drius 10 jaar eerder een groot deel van zijn vloot had verloren door op deze plaats rond de vinger of landtong te varen. Vroeger was er twijfel over het bestaan van dit kanaal, maar later zijn er wel degelijk sporen van teruggevonden.

Het was Xerxes dus menens. Hij zou geen eliteleger sturen dat beperkt was in omvang zoals Darius had gedaan. Neen, de Grieken zouden het volledige gewicht van de Perzische hamer op hun hoofd voelen neerdalen.

Xerxes leger was dan ook groot. Hoe groot? Wel, Herodotes spreekt over ongeveer 2,5 miljoen soldaten en nog eens evenveel ondersteunende troepen (koks, kappers, klusjesmannen en dergelijke). 5 Miljoen mensen dus. Als u zich afvraagt waarom Herodotes soms de vader van de leugens wordt genoemd, is hier uw antwoord. 5 miljoen mensen die zich over smalle paden bewegen doorheen soms ruig en onbewoond gebied, dat is fysiek en logistiek gewoon onmogelijk. Deze troep zou letterlijk 100en kilometers lang zijn.

Nog afgezien van het voedsel dat dit monster zou binnenzwelgen. Want hier zijn we weer. Een offensieve oorlog vereist in de eerste plaats een uitstekende logistieke voorbereiding. Xerxes liet dan ook talloze graanvoorraden aanleggen in Thracië en stuwde schepen vol met voedsel om zijn troepen te bevoorraden.

Een soldaat had ongeveer 1,5 kilo voedsel nodig per dag en dan zwijgen we nog over de lastdieren. 2,5 miljoen soldaten is dan ook absurd. Ktesias spreekt over een leger dat 800.000 manschappen sterk is, maar ook dat wordt als onhaalbaar beschouwd. Recente historici spreken over 2 à 300 000, hoewel de waarheid dichter bij de twee dan bij de 300 000 ligt.

Niettemin was dit een immens leger, aangevuld met een vloot van honderden schepen uit vooral Fenicië en Egypte en uiteraard Grieks Ionië.

Dit leger moest de Hellespont over. Zoals Darius al had gedaan bij de campagne om de SKythen te onderwerpen, bouwde Xerxes een pontonbrug van schepen. Een brug, nog grandiozer dan die van zijn vader. Een ingenieursmeesterwerk, waar werklui uit heel het Perzische rijk aan meededen.

De eerste keer dat Xerxes zijn ingenieurs de brug bouwden, grepen de weergoden in en heel het staketsel werd uit mekaar geramd. Honderden boten werden vernield. Herodotes geeft hierover de volgende anekdote. Het typeert zijn portrettering van Xerxes als een arrogante wereldvreemde heerser. Ik kan en wil u de anekdote niet onthouden

Die gekke Perzen toch. Zomaar de zee kastijden. Alsof dat iets uithaalt.

In mijn oorspronkelijke tekst had ik geschreven dat dit een prachtig staaltje was van de leugens van Herodotes, maar professor Sancisi-Weerdenburg, een pionier in oosterse geschiedkunde gaf mij in een boekje geschreven in 1982 een andere, interessante invalshoek. Misschien hadden deze zweepslagen wel degelijk plaatsgevonden, maar was het eerder een soort ritueel dat misbegrepen werd door de persoon die de anekdote aan Herodotes heeft doorgegeven. De professor maakt de vergelijking met een boom die door een Perzische koning wordt verkleed. Een andere anekdote die door Griekse auteurs met hoongelach wordt onthaald. Bomen versieren alsof het mensen zijn. Gekker moet het niet worden.

We zeggen en schrijven 10  januari 2021 op het moment van het inspreken van deze podcast en u moet zich maar eens afvragen of u enkele weken geleden niet toevallig een met sieraden verklede boom in uw woonkamer had staan.

Professor Sancisi-Weerdenburg, ik zou haar Heleen willen noemen omdat dat wat beter bekt, maar dat durf ik helaas niet, wel deze professor stelt dat het zweepslagengebeuren een ritueel was, zoals ook de Grieken er velen kenden. En dat het dus niet zo was dat Xerxes echt dacht dat hij de zee kon temmen. In die zin is dit ritueel even vreemd als het raadplegen van een orakel, het voorspellen van de toekomst via diereningenwanden, het slachten van koeien om zo de goden te behagen of het behangen van en naaldboom. Het toont opnieuw hoe waardevol de geschriften van Herodotes wel degelijk zijn, zolang ze kritisch worden bekeken.

Wat er allemaal ook van zij, Herodotes stelt ook dat de ingenieurs die de leiding over het ingestorte bouwwerk hebben, hun mislukking met hun leven moesten bekopen. Een anekdote die al geloofwaardiger klinkt. Of deze veelvoudige moord er aan de oorzaak van lag dat de tweede poging wel was geslaagd, weten we niet. In ieder geval was Xerxes erin geslaagd een prachtige brug over de hellespont te bouwen, waar mens en paard vlot over kon. Er werd zelfs voor gezorgd dat er wanden werden geplaatst zodat de paarden niet zouden schrikken van het water.

Zo arriveerde het monsterleger van Xerxes in het onderworpen Thracië en jawel ook Macedonië. Alexander I was op dat moment koning van Macedonië en hij was de voorganger van de man die zijn naam aan deze podcast heeft geschonken.

En wat deden de Grieken? Zij waren, zoals steeds, verdeeld. Sparta en Athene begingen regelrechte oorlogsmisdaden door Perzische diplomaten te vermoorden en heel wat stadsstaten onderwierpen zich aan Xerxes. Daarnaast waren er ook in de rebelse poleis veel inwoners die liever niet onder de voet werden gelopen door de Perzen. Of stiekem de Atheense democratie zagen verdwijnen.

Er was dus heel wat verdeeldheid, maar toch toonden de Grieken een ongeziene eensgezindheid, waarbij Sparta en Athene zij aan zij streden, samen met enkele tientallen bondgenoten, een fractie van het totaal aantal stadsstaten.

Het grote voordeel van deze alliantie was dat Athene de jaren voordien een immense vloot had uitgebouwd nadat de polis een nieuwe zilvermijn in gebruik had genomen. Normaal werden dergelijke aanwinsten evenredig verdeeld onder alle inwoners. Democratie, weet u wel. Wel onze vriend Themistocles kon de Atheners overtuigen om dit geld te gebruiken voor een oorlogsvloot. Ik vermoed dat heel wat leiders doorheen de geschiedenis deze anekdote met veel goedkeuring hebben gelezen en toegepast.

Deze alliantie van enkele tientallen stadsstaten kende Sparta de leiding toe over zowel de land als zeetroepen hoewel deze laatste voornamelijk Atheens waren. Maar Sparta was de onbetwiste hegemon.

In navolging van Herodotes ga ik deze alliantie de Grieken (of hellenen) noemen, hoewel dit dus slechts een fractie was van de stadsstaten op het Griekse vasteland. Thebe bvb. streeds mee met de Perzen. Nog afgezien van de Ionische Grieken die meevochten met de Perzen.

Deze Grieken hadden zich schrap gezet in de vallei van Tempe in Thessalië. Het was een van de belangrijkste overgangsgebieden tussen Macedonië en Thessalië en dus een uitstekende smalle plaats om te verdedigen. Niemand minder dan Alexander I van Macedonië, een onderdaan van koning Xerxes, bood zijn welgemeende hulp aan aan de Grieken en adviseerde hen om zuidwaarts te trekken. De vallei van Tempe kon namelijk makkelijk worden geneutraliseerd via een andere doorgang waardoor de Grieken in een mum van tijd omsingeld zouden worden.

Alexander I, zal later de filhelleen worden genoemd, onder meer wegens zijn rol als dubbelagent in de Grieks-Perzische oorlog. Maar zelfs als dit verhaal waar is, had Alexander ongetwijfeld andere motieven voor ogen dan het helpen van de nobele Grieken. Door de Grieken zuidwaarts te sturen, konden ook de Perzen verder oprukken naar het Zuiden. Weg van Macedonië dus, waar de Perzische multiculturele soldaten ongetwijfeld alle graanschuren aan het leeg eten waren.

De Grieken trokken dan maar naar het Zuiden, naar jawel, Thermopylai. De Hete Poorten. Nu wil het toeval dat op dat moment er een religieus festival plaatsvond, waardoor de Spartanen eigenlijk niet mochten vechten. Exact hetzelfde excuus dat de Spartanen tien jaar eerder hadden gebruikt om de Atheners niet te helpen bij Marathon. Want als u goed heeft opgelet bij de les Griekse aardrijkskunde weet u dat de Perzen op dit moment aan de poorten van Attica en Athene staan. Sparta daarentegen is nog mijlenver weg.

En ik ben echt redelijk zeker dat wanneer de vijand aan de poorten van Sparta staat op het moment dat ze eigenlijk niet mogen vechten wegens een religieus festival, de Spartanen plots een stuk minder religieus geworden waren.

Soit, de Spartanen sturen uiteindelijk Leonidas met 300 elitetroepen naar het front. Jawel, 300. Dat aantal kan ik niet ontkennen. Hij wordt echter vergezeld van een duizendtal hellaten, de Spartaanse slaven, en enkele duizende bondgenoten. De Atheners doen niet mee aan deze veldslag.

7000 Grieken slagen er inderdaad in om dagenlang een troepenmacht van honderdduizenden Perzen tegen te houden in de nauwe pas.

Leuke anekdote. De Perzen kijken met vreemde ogen naar de Spartanen die blijkbaar voor de strijd hun lange haren kammen. Zoiets hebben ze nog nooit gezien. Het wordt nog gekker wanneer de Grieken met nog vreemdere ogen de Perzen verwijfd noemen omdat ze, en nu komt het … broeken dragen. Dit in tegenstelling tot hun eigen rokken en kleedjes. Ik ken persoonlijk geen beter voorbeeld om de relativiteit van sociale gebruiken aan te tonen dan stoere Spartanen die Perzen uitmaken voor verwijfde schepsels omdat ze strakke broeken dragen, terwijl ze zelf hun lange haren kammen en jurken dragen. Het kan inderdaad verkeren.

Het waren dus geen 300 Grieken die de Thermopylai pas verdedigden en bovendien konden ze de pas maar enkele dagen vasthouden. Een Griekse verrader stuurde de Perzen langs een slecht bewaakte pas, waardoor de Grieken omsingeld werden. Een deel kon zelfs nog de aftocht blazen.

Maar ere wie ere toekomt. Leonidas en zijn 300 elitetroepen had zonder enige twijfel getoond dat er met de Grieken niet gelachen moest worden. Ze hielden stand tegen een troepenmacht die letterlijk meer dan 100 keer zo groot was en ze vochten tot de dood. Daar mag een mens al eens een film over maken, hoewel het voor niets nodig is om de Perzen als boosaardige verwijfde onmensen af te schilderen.

Uiteindelijk viel Thermopylai en konden de Perzen doorstoten.

Rond dezelfde periode in augustus 480 was er de zeeslag bij Artemisium. De veel kleinere Atheense vloot kon dagenlang de machtige Perzische vloot weerstaan, maar moest uiteindelijk toch een tactische terugtrekking doen. ook hier kon PerziË verder doorstoten. De weg naar Athene lag wijd open en Xerxes deed wat Darius altijd had willen doen: de rebelse democratie platbranden. Na Eritrea in 490 werd tien jaar later ook Athene gestraft voor haar hulp in de Ionische opstand. Of zoiets.

De oorlog was tot dan toe meer dan vlot verlopen voor Xerxes. In de latere Grieks-Romeinse geschiedschrijving worden de slagen bij Thermopylai en Artemisium afgeschilderd als halve of hele overwinningen voor de Grieken: ze slaagden er namelijk in om het enorme Perzische legers een halt toe te roepen.

In de ogen van de Perzen waren het echter zonder enige twijfel eclatante overwinningen: de slag bij Thermopylai had hoop en al drie dagen geduurd, de zeeslag bij Artemisium niet veel langer. Xerxes zat ongetwijfeld stevig in het zadel van de koning der koningen.

Maar dan, dan lijkt Ahuramazda zijn rug te draaien naar het geluk van de Perzische indringers. Na het platbranden van Athene stoten de Perzen door. Hun vloot vaart helemaal rond Attica en tussen Attica en Corinthe ligt het eiland van Salamis. Daar ligt de Griekse vloot, angstig wachtend op haar einde. De machtige Perzische schepen komen aan. Het einde van de oorlog is een kwestie van dagen. Xerxes plaatst zich op een nabijgelegen heuvel zodat hij de zeeslag en zijn grandioze overwinning kan aanschouwen. Hoogmoed en ongeduld komen voor de val. De offensieve oorlog is eigenlijk een constante race tegen de tijd. Elke dag langer oorlog voeren is een dag langer alle troepen onderhouden en eten geven. Het leger bevindt zich nu echt wel aan het eind van de wereld. Vergeet niet dat sommige soldaten hun thuisstad zich letterlijk duizenden kilometers in oostelijke richting bevindt.

De adviseurs van Xerxes raden hem dan ook aan snel korte metten te maken met deze Griekse barbaren. Onder deze adviseurs bevindt zich trouwens een ex-koning van Sparta, maar dit terzijde. Blijkbaar zou één adviseur dit plan hebben afgeraden. De meer wendbare Griekse vloot zou de meer logge Perzische schepen in de smalle baai van Salamis in de val kunnen lokken. Deze adviseur is Artemisia (niet te verwarren met het eiland), de vrouwelijke leider van Halicarnassus, de geboortestad van jawel Herodotes. Artemisia was leider, of tiran, geworden van haar stad toen haar echtgenoot was gestorven en haar zoon nog niet volwassen was.

Had Xerxes geluisterd naar Artemesia, dan had de geschiedenis er heel anders kunnen uitzien. De Grieken lokken de Perzen namelijk de baai in. De Grieken doen het voorkomen dat ze vluchten, waarop de Perzen denken dat ze gewonnen hebben. Met hun grotere wendbaarheid keren ze plots om en verwoesten de Perzische vloot. Honderden Perzische schepen en hun troepen worden geofferd aan Poseidon. Pikant detail: Artemesia kan ontsnappen door zich te vermommen als een Grieks schip. Om dit geloofwaardig te maken ramt ze een Perzisch schip, waarna de Grieken haar doorlaten en ze naar huis kan vluchten. Hierop zou Xerxes volgens Herodotes vanop zijn heuvel gezegd hebben: Mijn mannen zijn vrouwen geworden en mijn vrouwen, mannen.

Ik weet niet goed of dit volgens Herodotes een compliment of een belediging was, maar ik vermoed dat hij hier zijn stadsgenoot toch even in de bloemetjes wou zetten.

Deze nederlaag was voor Xerxes het sein om terug naar Perzië te gaan. Hij persoonlijk dan toch. Zijn generaal MArdonius bleef in Griekenland om de volgende zomer toe te slaan. De campagne was relatief geslaagd en ongetwijfeld had hij andere brandjes te blussen in het immense Perzische rijk.

In de zomer van 479 maakte Mardonius zich klaar om aan te vallen. er waren op dat moment wat barsten in de Atheense coalitie gekomen. Sparta wou zich terugtrekken achter de isthums van Corinthe, wat betekende dat de Perzen vrij waren om heel Attica nog maar een keer plat te branden. Athene was furieus en Mardonius bood de Atheners vrede aan via niemand minder dan Alexander I van Macedonië. De trotse democraten dreigden ermee om dit aanbod aan te nemen als Sparta niet zou helpen. De Spartanen beseften dat ze niet anders konden dan troepen sturen naar Plateae waar de beslissende slag zou plaatsvinden.

Vooraleer de Perzen en de Grieken de ultieme veldslag leverden brandden de Perzen voor een tweede keer Athene plat.

De slag bij Plataea werd een smadelijke nederlaag voor de Perzen. Laten we niet vergeten dat zij nu al maanden kampeerden op onbekend terrein ver van huis en wanneer de generaal Mardonius wordt geveld is het hek van de dam: het Perzische leger vlucht in wanorde weg van het slagveld. Toeval of niet, op hetzelfde moment lijdt het overschot van de Perzische vloot een nederlaag in Mycale, gelegen in West-Anatolië en Ionië.

Griekenland is vrij en de Perzische onderdrukker is grandioos verslagen. Athene begint hierna aan haar gouden eeuw. Ze zet de Delische Liga op, haar imperium waarover ik in de 3^e aflevering al sprak. Een coalitie tussen Athene en de vele ionische kuststeden die niet meer in Perzische handen zijn. Griekenland is vrij!

Tja, net als de eerste Grieks-Perzische oorlog lijdt het weinig twijfel dat dit voor de Perzen niet is wat ze hadden gehoopt. Maar een smadelijke nederlaag, dat was het niet. Athene was gestraft en de meeste veldslagen waren grandioos gewonnen door de Perzen. Ja, Athene beheerste voor vele decennia de Ionische kust, maar dat was werkelijk een pietluttig kleine uithoek van het Perzische rijk. Athene haar imperium was werkelijk een fractie van het Perzische.

En die Atheners in hun Delische Liga waren door de band genomen een stuk harder en wreder dan hun Perzische voorgangers. Reden dat veel Ioniërs waarschijnlijk met veel weemoed terugkeken op de Perzen en hun leiderschap. In ieder geval zullen ze zich vaak verzetten tegen de Atheners en hun zogenaamde Liga.

De overwinning van de Grieken, zowel in Plataea en Marathon, was zonder enige twijfel bewonderenswaardig. Maar waren het ook allesbepalende veldslagen in de zin dat ze de loop van de geschiedenis op 180°-wijze hebben veranderd? Of zoals Tom Holland het stelt in Perzisch Vuur:

Een oorlog die de Westerse beschaving redde. Een oorlog die een polytheïstische, lees tolerante, godsdienst deed overwinnen tegenover een monothëistishe onderdrukker.

Pffffffffffff. Jawadde dadde.

Wat moet je hiermee, vraag ik mij soms af. Dit is de boodschap die op de achterflap staat en zal wel genuanceerd worden in het boek, maar het schetst wel een bepaald beeld. Een beeld dat historisch gezien fout is. En we zijn hier toch met geschiedenis bezig, of ik moet mij vergissen.

Laten we dan toch een gedachtenexperiment doen. iets waar ik geen fan van ben, want het blijft speculatie over een periode waar we al heel veel moeten speculeren gelet op het beperkt aantal bronnen.

Stel je eens voor dat de Perzen hadden gewonnen in Marathon of Plataea. Et alors? Griekenland was een uithoek van het rijk en zoals we zullen zien, is de Perzische invloed in die gebieden niet altijd optimaal. Egypte slaagt er meermaals in zich af te scheiden van de Perzen, zoals we later in deze aflevering zullen zien. Hetzelfde geldt voor Ionië of de Indische gebieden. Bovendien waren de Perzen verre van assimilerende onderdrukkers die hun onderdanen dwongen de Perzische cultuur of godsdienst over te nemen. Er is geen enkele indicatie dat ze aan de Grieken het zoroastrisme zouden opleggen. Je kan veel van de Perzen zeggen, maar godsdienst intolerant waren ze zeker niet.

Een Perzische overwinning had absoluut niet het einde van welk aspect dan ook van de westerse cultuur betekend. Laten we niet vergeten dat het de Perzen waren die in Ionië meerdere democratieën hadden geïnstalleerd.

Uiteraard had de geschiedenis er anders uit gezien. Dat iets hypothetisch zou veranderd zijn als je uitgaat van de hypothese dat er iets verandert, dat is wel ja, de logica zelve. Maar fundamenteel? Neen, dat zeker niet.

Het is in mijn ogen vooral lachwekkend dat je het argument oproept van de Perzen en hun monotheïstische god. Zeker als je bedenkt dat we het hier over Griekenland hebben, een land dat eeuwenlang een monotheïstische religie als staatsgodsdienst zal hebben ten tijde van het Oost-Romeinse rijk en waar nu nog steeds het Grieks-orthodoxe christendom een belangrijk onderdeel uitmaakt van de samenleving. Dit allemaal vele jaren nà de nederlaag van de monotheïstische Perzen.

Qua causaliteitsdoorbrekend element kan dit allemaal wel tellen, me dunkt

voor alle duidelijkheid, dit is geen waarde-oordeel voor of tegen een mono- of polytheïstische godsdienst, enkel de nuchtere vaststelling dat sommige argumenten werkelijk nergens op slaan.

Ziezo, de Grieks-Perzische oorlogen zijn gedaan, althans voor zover ze zich afspelen op het Griekse vasteland. En wat rechtvaardigt deze bijzonder lange uitweiding over dit conflict? Wel, het zal door Filip en Alexander gebruikt als casus belli voor de oorlog tegen Perzië. Of toch een beetje. Die dingen zijn nu eenmaal zelden één-op-één, maar als een auteur én een filmmaker in de 21^e eeuw erin kan slagen om dit conflict voor te stellen als een veldslag tussen Goed en Kwaad, moet u het een Macedonische leider van de 4^e eeuw voor Christus vergeven dat hij deze gebeurtenis misbruikt om een aantal slechteriken te vermoorden.

Ondanks wat u zou verwachten zat Xerxes stevig in het zadel. Xerxes heeft een kwalijke reputatie, en niet alleen in de bijbel. Herodotes en andere historici bestempelen hem als wreed en onverdraagzaam, in tegenstelling tot Cyrus en zelfs Darius. Zonder uitzondering zijn dit niet-Perzische bronnen. Meer recent is de kijk op Xerxes een stuk genuanceerder. Waarschijnlijk was Xerxes niet veel intoleranter dan zijn voorgangers, maar was de impact van de Perzische overheersing meer voelbaar doorheen het rijk, waardoor de lokale elite meer redenen had om in opstand te komen en Xerxes gedwongen was harder op te treden. Dat is althans professor Heleen haar mening.

Zoals steeds vind ik dat wreedheid moet veroordeeld worden, los van de onderliggende redenen. Feit blijft wel dat Xerxes vooral slecht wordt afgeschilderd door zijn tegenstanders in onder meer Griekenland en Jeruzalem en dat niets er eigenlijk op wijst dat hij een slechter heerser was dan Darius of Cyrus.

Xerxes sterft in 486, na een succesvolle heerschappij van 21 jaar. Hij liet het immense rijk niet slechter af dan hij het had aangetroffen en dat mag gerust een succes op zich heten.

Zijn dood, jaren voor zijn 60^e verjaardag, is geen natuurlijke, maar het gevolg van een paleisintrige, met uiteraard een eunuch als betrokken spilfiguur. Een thema dat wel vaker zal terugkomen in de voornamelijk Griekse verhalen over het Perzische hof.

Voor we verdergaan moet ik mij excuseren. Want ik ga helaas het chronologische tempo opdrijven. Ik heb mij de laatste weken ondergedompeld in de Perzische Aechemenidische geschiedenis en heb menig boek en podcast verslonden. Ik zou hier nog uren kunnen doorgaan en de komende 8 koningen en hun heerschappij in detail bespreken. Spijtig genoeg heet deze podcast de wonderlijke avonturen van Alexander en niet die van Darius, Cyrus of Xerxes. Mocht Alexander nog leven, hij zou mij al lang manu militari gedwongen hebben om hem het centrum van alle aandacht te maken. En hij zou gelijk hebben.

Ik ga dan ook de resterende Achemenidische geschiedenis en hun koningen in sneltempo doorlopen en vooral stilstaan bij enkele thema’s die van belang zijn voor het rest van ons verhaal, met name: de Anabasis van Xenofon, de opstanden in Egypte en Ionië, de troonsbestijging van Darius III, om te eindigen met een nabeschouwing over het Perzische rijk, want dat hebben de Perzen en Meden wel verdiend.

Laten we beginnen.

Zoals reeds aangehaald verliep de opvolging van Xerxes niet bepaald op een rustige manier. Bij de moord van een koning of keizer volgt er meestal een langere of minder lange strijd om zijn of heel soms haar plaats in te nemen. In dit geval viel dat mee, hoewel ook dat relatief is. Zowel de edelen die het complot hadden beraamd, als kroonpins Darius lieten het leven, waarna Artaxerxes aan de macht kwam.

Artaxerxes, later de I e, genoemd zou maar liefst 41 jaar aan de macht blijven, van 465 tot 424 v Chr. Op de gebruikelijke opstanden na, zijn er twee gebeurtenissen heel belangrijk.

Ten eerste was er een zware opstand in Egypte in 464 die met veel moeite onderdrukt werd. Egypte werd hierbij gesteund door een Atheense vloot, waardoor op een bepaald moment de noordelijke hoofdstad van Memphis door de rebellen werd veroverd. Uiteindelijk slaagden de Perzen erin om de Egyptenaren en Atheners te verslaan door de kanalen te laten leeglopen en zo de vloot te doen stranden en te verwoest. Een reddingsvloot van 50 Atheense schepen kwam net te laat en werd eveneens in de pan gehakt.

Dit betekende het einde van de ongebreidelde Atheense expansie buiten Ionië en de Egeïsche Zee. Egypte was terug in Perzische handen, maar voor hoe lang nog?

Sommige auteurs menen dat de nederlagen van de Perzen in Marathon en Plataea ervoor heeft gezorgd dat de Egyptenaren hadden beseft dat de Perzen verre van ongenaakbaar waren. Een interessante gedachteoefening, maar het blijft speculatie.

Nog even voor de duidelijkheid: Egypte zal eeuwenlang de graanschuur zijn, zowel van Perzië als van Rome en Byzantium. Egypte in het rijk houden was dan ook niet meer of minder broodnoodzakelijk.

Toevallig of niet, enkele jaren later in 449 v Chr. Zou de vrede van Callias gesloten worden tussen de Delische Liga, Athene dus, en Perzië. Hierin zouden beide grootmachten elkaars invloedssfeer erkennen en zich niet met elkaar bemoeien. Perzië niet met de Ionische Kust en Athene niet met Cyprus de Levant of Egypte.

Ik zeg dat het vredesverdrag ZOU gesloten worden, omdat er heel wat discussie is over de vraag of dit verdrag wel degelijk bestond, en dan vooral in de tekst zoals wij het kennen. Deze tekst werd opgeschreven door Diodorus Siculus, Diodorus van Sicilië dus. Dit was een Griekse historicus die leefde in de 1^e eeuw voor Christus, ten tijde van de Romeinse heerschappij. We zullen hem later nog vaak tegenkomen, omdat zijn historische werken ook uitvoerige verslagen van de campagnes van Alexander bevatten.

We gaan hier niet dieper op deze historische discussie ingaan, maar het zorgde ervoor dat Perzië rust kende aan zijn westgrens. En zoals we zien later in deze aflevering, betekende het hoegenaamd niet dat Perzië zich aan dit verdrag zou houden. Reden dat veel historici menen dat het nooit heeft bestaan in de vorm zoals opgetekend door Diodorus.

De rust aan de westgrens van Perzië had ook te maken met de Peloponnesische oorlog die begon op te borrelen in Griekenland. De strijd tussen Athene en Sparta zorgde ervoor dat Perzië zelfs geen oorlog moest voeren om de Griekse lastpakken kalm te houden.

Artaxerxes stierf een natuurlijke dood in 424, maar helaas was zijn opvolgingsstrijd wel gewelddadig. Kroonprins Xerxes II hield het 45 dagen uit, zijn halfbroer Sogdianus niet veel langer totdat een andere halfbroer Ochus, zich tot Darius II kroonde en net geen 20 jaar aan de macht bleef.

De Babylonische documenten, die vaak onze voornaamste alternatieve bron zijn naast de Griekse, maken geen melding van Xerxes II, noch van Sogdianus, wat betekent dat ze ofwel niet hebben bestaan, ofwel dat hun heerschappij nooit algemeen erkend werd. Dat kan uiteraard wel eens gebeuren als je maar 45 dagen aan de macht bent.

Darius II kon toekijken hoe Sparta en Athene elkaar het leven zuur maakten en hoe de Ionische burgers in opstand kwamen. Tegen Athene en de Delische Liga uiteraard.

Er is veel speculatie over het feit dat het Perzische rijk tijdens deze periode al in elkaar aan het storten was, maar het lijkt mij dat men vooral probeert te verklaren waarom het rijk een kleine eeuw later zo snel zal veroverd worden. Eigenlijk zijn er weinig aanwijzingen dat het Perzische rijk op instorten stond, of niet meer was wat het 50 jaar ervoor was geweest. Perzië was nog steeds de onbetwiste grootmacht en op basis van wat we weten, zat de Perzische koning der koning stevig op zijn troon.

Darius II wordt in 404 opgevolgd door niemand minder dan zijn oudste zoon, Arses, die zich tot Artaxerxes II kroont. Dit is echter niet naar de zin van zijn jongere broer Cyrus, die ook wel eens Cyrus de Jongere wordt genoemd, om hem te onderscheiden van de Grote Cyrus.

Deze Cyrus zal uiteindelijk proberen om de kroon van zijn broer te grijpen en doet hiervoor een beroep op, jawel, een Grieks leger. Door de vele oorlogen in Griekenland zat het vol met soldaten die niets anders hadden gekend dan oorlog en hun diensten ter beschikking stelden van de hoogst biedende.

Cyrus trok dan ook met een grotendeels Grieks huurlingenleger naar Mesopotamië om daar zijn broer te bekampen, in Cunaxa, in de buurt van Babylon.

Van wat we weten, slaagde Cyrus en zijn Grieks leger erin om het leger van Artaxerxes II te verslaan, maar stierf Cyrus in de strijd. Hierdoor zat het huurlingenleger zonder werkgever en geldschieter. De Perzen slaagden erin om door een list de Griekse officieren te vermoorden. Het overgebleven Griekse leger stelde voor om zich aan te sluiten bij het leger van Artaxerxes, maar deze weigerde dit.

Hierna kozen de Grieken nieuwe officieren en trokken via een barre en moeilijke tocht terug naar Griekenland. Eén van deze nieuw gekozen officieren was Xenofon en die zou een echte bestseller schrijven over zijn avonturen: de Anabassis, of de tocht naar het binnenland, of ook wel de tocht van de 10.000 genoemd, naar het aantal soldaten.

Uit Xenofon zijn boek kunnen een aantal belangrijke lessen geleerd worden:

Ten eerste. De Grieken kunnen vechten! En niet een klein beetje.

Ten tweede Je mag dan wel de veldslag winnen als leger, als je aanvoerder dood is, heb je de oorlog verloren. En omgekeerd: je leger mag in de pan gehakt worden, als je erin slaagt om de koning van de tegenstand te vermoorden, kan je jezelf tot koning uitroepen.

Tenslotte toonde Xenofon ook aan dat de almacht en invloed van de Perzen best beperkt was in de uithoeken van het rijk, zoals in Anatolië.

Het zijn maar enkele gevolgtrekkingen die uit het boek kunnen worden gehaald. Een jonge Macedoniër zal een hele tijd later ongetwijfeld met veel gretigheid de Anabasis verslonden hebben.

Na dit dispuut zat Artaxerxes II stevig op de troon. Hij zou de langst regerende Perzische koning worden, maar liefst 46 jaar. Zoekt u maar een Romeinse of Byzantijnse keizer die het even goed heeft gedaan. U zal er geen vinden.

Dat wil niet zeggen dat het rijk van Artaxerxes II zonder slag of stoot heeft plaatsgevonden. Via de zogenaamde Koningsvrede of de Vrede van Antalcides van 387 kreeg de Perzische koning Ionië terug in handen. Het was het eindspel van een decennialange koude en minder koude oorlog tussen Griekenland en Perzi, waarbij Sparta Athene had vervangen als ¨Perzische boeman en diep binnendrong in Anatolisch Perzië. Tot de Perzische koning zijn goud dan maar richting Athene en Korinthe wierp, zodat Sparta gedwongen was om terug huiswaarts te keren en de voornoemde vrede te sluiten.

Sparta, dat streed voor Griekse vrijheid gaf dus zelf Ionisch Griekenland terug aan de Perzen.

De doorn in Artaxerxes II oog was echter zoals zo vaak Egypte. Aan het begin van zijn rijk en ongetwijfeld door de interne machtsstrijd met Cyrus de Jongere waren de Egyptenaren erin geslaagd hun onafhankelijkheid te herwinnen.

Tot tweemaal toe slaagde een immens Perzisch leger, met Griekse hulp, er niet in om de Egyptenaren te overwinnen, waarna de satrapen in Anatolië zich afvroegen of ook zij misschien beter af ware zonder de Perzische heersers. Een van hen was Mausolus die zijn naam zal geven aan het woord mausoleum, omdat zijn graf een prachtig en monumentaal bouwwerk was.

Enkele jaren voor zijn dood in 358 werd de revolte in Anatoli de kop ingedrukt, maar Egyptisch brood zou niet meer worden gegeten in de rest van Perzië.

Artaxerxes II werd op geheel verwachte wijze opgevolgd door zijn zoon die Artaxerxes III zou worden.

Een jaar voor diens troonsbestijging was er aan de buitengrenzen van zijn rijk een zekere Filip II aan de macht gekomen in het pietluttige koninkrijk Macedonië dat, voor alle duidelijkheid, al sinds de tweede Grieks-Perzische oorlog geen vazal meer was van de Perzen.

Drie jaar later beviel Filips vrouw van een jongen die later in Perzië Iskander genoemd zou worden. Op hetzelfde moment brandde in Perzisch Ionië de tempel van Artemis af. Als je de verhalen van Plutarchus mag geloven in ieder geval.

Artaxerxes had echter andere katten te geselen. Hij slaagde er met moeite in om Egypte terug in Perzische handen te krijgen in 343. Volgens Griekse bronnen zou hij zich hierbij als een waar tiran gedragen hebben en een Apis stier hebben neergestoken. Apisstier dus en niet Aspisstier, zoals ik verkeerdelijk vermeldde in de vorige aflevering.

Als u denkt: dat verhaal ken ik, namelijk dat een Perzische koning een Apisstier neersteekt, dat klopt, hetzelfde verhaal circuleerde over de gekke Cambysses II. De kans is dan ook groot dat ook dit verhaal verzonnen is. Het past perfect in het Griekse beeld van de tirannieke Perzische koningen. Soms wordt er ook wel eens gespeculeerd dat dit beeld werd opgehangen door de Egyptische priesters die opnieuw hun macht verloren nu Perzië terug heerste over de Nijldelta.

Daarnaast moeide Artaxerxes zich zoals alle Perzische koningen met de machtsstrijd in Griekenland en keek met argusogen naar de groeiende macht van de Macedonische dwergstaat. Wanneer Filip II Perinthus en Byzantium, gelegen aan de hellespont dreigt in te nemen, stuurt de Perzische koning der koningen een vloot om Filip II te bestrijden. Hoe dat zal aflopen, ga ik niet verklappen.

In 338 v CHr, na 20 jaar heerschappij, sterft Artaxerxes III, na wat anders dan een paleisintrige waar een eunuch bij betrokken is, met de naam Bagoas.

Zijn zoon wordt Artaxerxes IV, maar dezelfde eunuch zal ook hem 2 jaar later vermoorden.

Beide moorden zouden plaats kunnen hebben gevonden. Of niet. Ze passen perfect in het Grieks-Romeinse beeld van de Perzen en hun intriges aan het hof waar in werkelijkheid de eunuchen de plak zwaaien.

Wat er ook van zijn, uiteindelijk neemt een ver familielid van de koning de troon in handen. Volgens Diodorus op aansturen van wie anders dan de eunuch Bagoas. Bagoas zou later ook dit verre familielid proberen te vermoorden, maar de eunuch wordt vermoord.

Dit verre familielid, volgens alle bronnen een boomlange vent, neemt als Darius III in 336 v Chr de troon in handen, in gelijkaardige omstandigheden als Darius I de Grote. Net als deze laatste is Darius III klaar om zijn macht te bestendigen en uit te groeien tot een legendarische Perzische heerser. De man die Perzië door een ongeziene crisis loodst en Ahuramazda nog eeuwenlang over het gehele Oosten zal laten schijnen. Tja.

Wat er ook zal gebeuren, Darius III zal nog meer dan eens prominent verschijnen in deze podcast.

Dit was het laatste onderdeel van Alexanders speeltuin en ook van het Perzische drieluik. Ik ben er langer bij stilgestaan dan voorzien, omdat het een onbekende, maar enorm fascinerend stuk van de geschiedenis bleek te zijn.

U zal misschien gemerkt hebben dat ik een relatief positief beeld van de Perzische heersers heb geschetst. Deels is dat te verklaren omdat ik een tegengewicht wou bieden voor het negatieve beeld dat ons door de Griekse en Romeinse schrijvers werd overgeleverd. De Perzen zullen niet alleen de tegenstanders van Athene en Sparta zijn, maar hun nazaten in de Iraanse hoogvlakten, met name de Parthen en de Sassaniden zullen de voornaamste tegenstanders van het grote Rome en Byzantium zijn.

De Parthen zullen zich nog beschouwen als afstammeling van Alexander de Grote, maar de Sassaniden, die gebruiken een meer inheems voorbeeld. De eerste grote koning der koningen van het machtige Sassanidische rijk zal zich niet voor niets Ardashir nemen, oftwel Artaxerxes, de naam die we vandaag aan maar liefst vier koningen hebben geschonken.

Veel van de Perzische bruikbare bronnen zijn ongetwijfeld verwoest, tijdens de vele oorlogen en krachtmetingen in het Perzische hartland en omstreken. Los van de strijd met Rome en Byzantium zullen ook nog de Arabische kaliefen, Djengis Khan en Timoer Lenk door het gebied razen. Maar nu bevind ik me al ver buiten mijn historische comfortzone.

Het gebrek aan Perzische bronnen heeft ervoor gezorgd dat we de Perzen veelal als de sluwe slechte vijand beschouwen en dat klopt niet.

De Perzen waren overwegend tolerant voor andere godsdiensen en culturen en regeerden veelal niet echt met een ijzeren hand. Er was een grote mate van lokale autonomie, zeker in de uithoeken van het rijk. Bovendien hadden vrouwen een relatief aanwezige rol, ver van het rabiate seksisme dat in Athene overheerste.

Het gebrek aan assimilatie zorgt er wel voor dat er, buiten Farsis, niet een echte Perzische identiteit wordt opgebouwd. Hierdoor bleef er een sterke nationale identiteit bestaan, zeker in gebieden die konden bogen op een rijke geschiedenis, zoals Ionië, Egypte en Babylonië. Machiavelli zou meewarig zijn hoofd geschud hebben bij het aanschouwen van zoveel Perzische zwakheid.

Rome zal deze fout niet maken en een actieve politiek van romanisering hanteren. Een mooie term voor iets wat we nu culturele genocide zouden noemen.

Voor dit alles verdienen de Perzen meer dan een pluim op hun hoed. We hebben ons beeld de laatste decennia kunnen bijschaven door de recent ontdekte niet-westerse bronnen en door het ontcijferen van verschillende Mesopotamische geschriften.

Maar vergis u niet, de Perzen waren geen welwillende alleenheersers of verlichte despoten, als zoiets überhaupt al bestaat. Hoe je het ook draait of keert, de Perzen waren veroveraars, geen bevrijders. Noch Ionië, noch Egypte, Babylon en al zeker niet Griekenland hadden de Perzen geprovoceerd of hun hulp ingeroepen. De Perzen wouden macht, geld en grond. Punt.

Alle Perzische koningen en hun edellieden hebben zich schuldig gemaakt aan massamoord en onschuldige burgers de kop afgehakt. De Perzen waren lief voor volkeren die luisterden, maar loeihard wanneer er sprake was van rebellie of opstand.

Lokale leiders mochten hoge posten bekleden, maar de posities werden overal bevolkt door Perzische edellieden, of hoogstens door hun buren uit MediË. Meer dan waarschijnlijk heeft ook dit ervoor gezorgd dat opstanden welig tierden. Hoe volwassener het Perzische rijk werd, hoe meer de Perzische invloed doordrong in de verschillende gebieden en hoe minder van de welvaart ten goede kwam van niet-Perzische burgers.

Maar als ik alles samen neem, is mijn analyse van de Perzen gematigd positief.

Ik laat Perzië hier dan ook achter in 336 v Chr. Een Perzië, wat mij betreft op quasi volle sterkte, met Ionië en Egypte terug ingelijfd. Want hoe sterker ik Perzië voortel, hoe sterker de man moet zijn die dit machtige wereldrijk kan verstaan.

Ik probeer zo snel mogelijk de volgende aflevering af te werken en in de ether te gooien, terwijl Perzië angstvallig wacht op iskander, een 20-jarig broekventje uit Pella.

Volgende week stappen we terug in de teletijdmachine, om te kijken wie hem allemaal is voorgegaan als koning van Maceodonië.

En dan kan ik jullie enkel nog een prettige ochtend, dag, avond of nacht toewensen.

Tot ziens